Zanieczyszczenie światłem – problem współczesnego świata

Kiedy ostatnio – patrząc w niebo w trakcie bezksiężycowej nocy – byłeś w stanie dostrzec 1000 ciał niebieskich albo Drogę Mleczną? Jeśli niedawno – masz szczęście, jesteś w mniejszości na tle europejskiej populacji. Jeśli nie pamiętasz kiedy, lub było to dawno temu, to tak jak większość Europejczyków lub Amerykanów odczuwasz skutki zanieczyszczenia światłem. Jakie są jego przyczyny i konsekwencje dla organizmów żywych oraz jak z nim walczyć, dowiesz się w tym artykule.

Spis treści:

1. Czym jest zanieczyszczenie światłem?
2. Człowiek i światło – krótka historia
3. Jakie są źródła problemu?
4. Rodzaje zanieczyszczenia światłem
5. Sposób pomiaru zanieczyszczenia
6. Jak zanieczyszczenie światłem wpływa na ludzi, faunę i florę?
7. Pozostałe skutki zanieczyszczenia światłem
8. Przykłady miejsc zanieczyszczonych światłem
9. Zanieczyszczenie światłem w Polsce
10. Sposoby przeciwdziałania zjawisku
11. Parki ciemnego nieba

Nie będę dzisiaj pisać o korpuskularno-falowej naturze światła, spektrum, jakie w promieniowaniu elektromagnetycznym zajmuje światło ani o jego właściwościach. Na rozwikłanie tych zagadnień przyjdzie czas kiedy indziej. W tym artykule skupiam się na temacie zanieczyszczenia światłem.

Czym jest zanieczyszczenie światłem?

Słowo „zanieczyszczenie” posiada negatywne konotacje. Mówimy w końcu o: „zanieczyszczeniu powietrza”, „zanieczyszczeniu wody”, „zanieczyszczeniu związkami szkodliwymi”, „zanieczyszczeniu mikroplastikiem” itp. Ale zanieczyszczenie światłem? W końcu światło nie ma namacalnej postaci i jako gatunek ludzki traktujemy je raczej jako udogodnienie. Okazuje się, że wbrew wyobrażeniu wielu, zanieczyszczenie światłem stanowi obecnie spory problem na całym świecie.

Ze zjawiskiem zanieczyszczenia światłem mamy do czynienia wówczas, gdy antropogeniczne źródła światła zaburzają rytm dzień-noc i ich emisja w nocy jest nadmiarowa. Nadmiar w tym wypadku może oznaczać: niewłaściwe (zwykle nadmierne) natężenie, nieodpowiedni czas pracy, niewłaściwy sposób i kąt emisji światła oraz złą temperaturę barwową światła. Wówczas, tak jak pisałam we wstępie, w bezchmurną noc mamy problem z dostrzeżeniem na niebie tysięcy gwiazd, które z łatwością widzieli nasi przodkowie żyjący kilkaset, a nawet kilkadziesiąt lat temu.

Zgodnie z raportem Light Polution Think Tank (LPTT), problem zanieczyszczenia światłem z każdym rokiem narasta, co stanowi duże zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania człowieka oraz otaczających go fauny i flory.

Poruszone pokrótce powyżej zagadnienia omawiam dokładniej w dalszej części artykułu.

Człowiek i światło – krótka historia

Od zarania swojej obecności na Ziemi ludzkość funkcjonowała według warunków podyktowanych niejako przez naturę. Oznacza to, że nasi dalecy praprzodkowie prowadzili dzienny tryb życia, którego ramy wyznaczał wschód i zachód słońca. Ze względu na budowę oka, w którym dominują pręciki odpowiedzialne za widzenie dzienne, przebywanie po zmroku w świecie pełnym zagrożeń stanowiło realne niebezpieczeństwo.

Sytuacja uległa zmianie, kiedy ludzkość „ujarzmiła” ogień. Od tego momentu już nie Słońce wyznaczało granice dnia. Jednak nawet do końca XVIII w. nie używano ognia do oświetlania na masową skalę. Dopiero na początku XIX wieku w angielskich miastach pojawiły się lampy gazowe. Prawdziwy przełom nastąpił w 1879 roku, kiedy to Thomas Edison wynalazł żarówkę. Jego wynalazek zrewolucjonizował życie ludzi na całym świecie. Szczególnie odczuwalne było to dla mieszkańców rozrastających się metropolii.

Dalszy rozwój sztucznego oświetlenia, powstanie coraz to doskonalszych żarówek, lamp oraz technologii LED sprawił, że obecnie zatarła się granica między dniem a nocą. Życie, praca, zabawa toczą się dziś 24 godziny na dobę. O metropoliach takich, jak Tokio czy Nowy Jork mówi się jako o „miastach, które nigdy nie zasypiają”. Pomimo euforii „nocnych marków” i miłośników nocnego życia, wzrost zanieczyszczenia światłem odbija się negatywnie na organizmach ludzi.

Jakie są źródła problemu?

Generalnie źródła światła występujące w przyrodzie i te mniej zaawansowane konstrukcyjnie, które zostały stworzone przez człowieka, charakteryzują się rozsyłem światła w każdym kierunku. Pomyśl choćby o Słońcu. Jest kulą, więc emituje światło (niemal) identycznie w każdym kierunku. Podobnie było w przypadku pierwszych żarówek. W tym przypadku mówimy o symetrycznym rozsyle światła (patrz poniższa grafika).

Dopiero zastosowanie odpowiedniej oprawy oświetleniowej powoduje ograniczenie strumienia sztucznych źródeł światła. Wtedy mówimy o:

• wąskim strumieniu światła,

• szerokim strumieniu światła – kąt rozsyłu powyżej 120°,

• oświetleniu asymetrycznym

Przyczyną zanieczyszczenia światłem są źle zaprojektowane i nieprawidłowo eksploatowane źródła światła oraz całe systemy świetlne. Objawia się to np.:

• złym doborem opraw oświetleniowych, które emitują światło w niewłaściwą stronę,

• zbyt dużą gęstością punktów świetlnych; zjawisko szczególnie odczuwalne w centrach miast, gdzie oprócz latarni ulicznych mamy jeszcze świecące witryny sklepów, neony, oświetlone reklamy/bilbordy, iluminację budynków, itp.,
• oświetlaniem miejsc, w których nie jest to konieczne, np. niepotrzebna iluminacja części budynków, palące się przez całą noc oświetlenie ogrodowe,
• nieprawidłowym doborem czasu pracy oświetlenia – kiedy latarnie uliczne lub inne oświetlenie zapalają się jeszcze wówczas, gdy jest widno i/lub wygaszają się długo po wschodzie słońca,
• niepotrzebnym rozświetleniem nocnego nieba (łuna).

Warto również dodać, że nieprawidłowe oświetlenie, skutkujące m.in. ucieczką światła, obarczone jest dużymi stratami energii elektrycznej niezbędnej do wytworzenia tego światła.

Nauką zajmującą się m.in. prawidłowym doborem źródeł światła jest technika świetlna.

Rodzaje zanieczyszczenia światłem

Zanieczyszczenie światłem przyjmuje kilka form w zależności od źródła jego pochodzenia oraz skutków jego oddziaływania. Wyróżniamy więc:

Nadmierne oświetlenie (over-illumination)

Dotyczy nadmiernego i niepotrzebnie stosowanego oświetlenia. Sytuacja wygląda różnie w różnych krajach świata. Przykładowo w USA emisja nadmiernego oświetlenia przypadająca na obywatela jest nawet 5 razy większa niż w Niemczech. Przyczynami nadmiernego oświetlenia są:

• bazowanie na przestarzałych normach i zaleceniach w trakcie projektowania oświetlenia zewnętrznego,
• nieprawidłowy dobór źródeł światła i opraw oświetleniowych, emitujących promieniowanie w nieodpowiednie obszary,
• niepotrzebna iluminacja budynków, które tego nie wymagają; stosowanie oświetlenia w trakcie dnia, rzekomo z powodów bezpieczeństwa,
• brak ograniczenia mocy źródeł światła w trakcie wymiany systemów na nowocześniejsze, np. oświetlenie LED.

Nadmierne oświetlenie związane jest również z niepotrzebnym zużyciem energii elektrycznej.

Wtargnięcie świetlne (light trespass)

Mamy z nim do czynienia, kiedy oświetlane są dodatkowo miejsca lub obiekty, które docelowo nie miały zostać oświetlone. Dotyczy to zwykle budynków miejskich i ich wnętrz oświetlanych przez latarnie uliczne, bilbordy lub inne podobne źródła. Zjawisko negatywnie wpływa na mieszkańców takich budynków, zaburzając ich zegar biologiczny (patrz punkt Jak zanieczyszczenie światłem wpływa na ludzi?). Podobnie rzecz się ma z terenami zielonymi przylegającymi do mocno oświetlonych obszarów.

Olśnienie (glare)

Polega na bezpośrednim oddziaływaniu zbyt intensywnego światła na wzrok. Patrząc w kierunku źródła takiego światła, możemy doznać chwilowego pogorszenia widzenia lub nawet oślepienia, które jest niebezpieczne szczególnie w trakcie prowadzenia samochodu lub innego pojazdu. Z pewnością każdy kierowca miał kiedyś do czynienia z sytuacją, w której inny uczestnik ruchu drogowego miał źle ustawione światła, niepotrzebnie stosował tzw. światła długie lub jechał zbyt blisko naszego pojazdu.

Bałagan świetlny (light clutter)

Powodowany jest przez nadmierne i niewłaściwe zgrupowanie źródeł światła. Najczęściej ten rodzaj zanieczyszczenia pojawia się na drogach o źle zaprojektowanym oświetleniu lub też z nadmiernie oświetlonymi reklamami/witrynami w pobliżu drogi. Źródła światła konkurują  ze sobą odwracając uwagę odbiorcy lub uczestnika ruchu drogowego, co może prowadzić do wypadków.

Łuna nieba (sky glow)

Jest to charakterystyczna dla miast i innych osiedli ludzkich poświata, unosząca się nad zabudowaniami lub infrastrukturą drogową. Światło odbijane jest w niebo oraz załamywane na różnego rodzaju cząstkach obecnych w powietrzu. Widziana z daleka przyjmuje postać pomarańczowego blasku. Zdecydowanie utrudnia nocne obserwacje nieba.

Sposób pomiaru zanieczyszczenia

Pomiarów zanieczyszczenia świetlnego można dokonać na kilka sposobów. Najmniej dokładna i obiektywna metoda to posługiwanie się skalą Bortle’a. Służy ona do szacunkowej oceny jasności nocnego nieba, a więc również do widoczności gwiazd. Niestety nie jest ona zbyt dokładna, ponieważ pomiary w dużej mierze zależą od wzroku obserwatora.

Istnieją jednak inne pomiary prowadzone za pomocą odpowiednich narzędzi. Polegają odpowiednio na pomiarze radiancji i luminancji.  Oto, jak to działa w praktyce:

Pomiar radiancji

Służy do pomiaru ilości światła emitowanego w niebo, czyli do stopnia „oświetlenia” kosmosu przez nasze źródła światła. Radiancja lub inaczej luminancja energetyczna wyrażana jest jako strumień promieniowania na jednostkę powierzchni na jednostkę kąta bryłowego (wyrażoną w steradianach). Jednostką jest wat na steradian na metr kwadratowy:

Najlepsze rezultaty daje pomiar powyżej atmosfery za pomocą detektorów (radiometrów) zainstalowanych na sztucznych satelitach.

Pomiar luminancji

Służy do pomiaru rozjaśnienia nocnego nieba. Prowadzone jest z powierzchni Ziemi, zwykle za pomocą fotometrów. Luminancja odpowiada strumieniowi światła emitowanemu przez powierzchnię w obrębie kąta bryłowego. Jednostką jest kandela na metr kwadrat:

Pomiar ten jest o tyle ważny, że promieniowanie ze źródeł światło, zanim trafi w kosmos, jest rozpraszane w atmosferze. Efektem jest rozjaśnienie nocnego nieba.

Na poniższej grafice  przedstawiam mechanizm obu pomiarów.

Druga grafika pochodząca z tego samego opracowania dotyczy czułości widmowych wybranych detektorów światła (B) oraz charakterystyk spektralnych źródeł światła (A):

Wynika z niej, że czułość widmowa narzędzi satelitarnych nie pozwala im na dokładną detekcję światła niebieskiego emitowanego przez lampy LED (420-500nm). Z kolei SQM nie mierzy spektrum emitowanego przez wysokoprężne lampy sodowe oraz część zakresu promieniowania lamp LED (powyżej 600nm).

Szczegółowe badania zostały w polskich warunkach wykonane w 2022 roku przez Light Pollution Think Tank. Siedemdziesięciostronicowy raport z wynikami pomiarów znajdziesz na stronie LPTT.

Jak zanieczyszczenie światłem wpływa na ludzi, faunę i florę?

Kluczowe pytanie nie brzmi: „Czy zanieczyszczenie światłem wpływa na żywe istoty?” tylko „Jak bardzo?”. Jak dowiodły obserwacje i długoletnie badania, wpływ nadmiernego oświetlenia antropogenicznego oddziałuje na ekosystem i to w przeważająco negatywny sposób.

Wpływ na ludzi

Jak pisałam w jednym ze wcześniejszych akapitów, ludzie zaczęli wykorzystywać sztuczne oświetlenie na masową skalę dopiero na przełomie XIX i XX wieku. W trakcie tych prawie 150 lat od tamtego wydarzenia, jako gatunek psychicznie przyswoiliśmy świadomość możliwości regulowania sobie niejako długość dnia w zależności od potrzeb i zachcianek. Nie oznacza to jednak, że w tak krótkim czasie nasze organizmy wewnętrznie uległy ewolucji przystosowującej do takich zmian.

Co to oznacza? Zegar biologiczny człowieka sterowany jest przez dopływ światła. Poranne światło słoneczne stymuluje wytwarzanie kortyzolu, czyli hormonu wpływającego na naszą dzienną aktywność. Stopniowe ograniczenie natężenia oświetlenia wraz z końcem dnia powoduje spadek ilości kortyzolu oraz zwiększoną produkcję melatoniny będącej hormonem snu. Zanieczyszczenie świetlne, nie tylko to w otaczającej nas przestrzeni miejskiej, ale również we własnych domach, zaburzą tę delikatną gospodarkę hormonalną. Stąd też tak częste w dzisiejszym świecie problemy z zasypianiem oraz bezsenność.

Ponadto nadmierna ekspozycja na światło (bez znaczenia czy sztuczne, czy słoneczne) zwiększa zapadalność na depresję. Odpowiednie badania prowadzono w Skandynawii, za kołem podbiegunowym, gdzie latem słońce nie zachodzi, natomiast zimą panuje wieczna noc. W trakcie lata odnotowywano tam większą liczbę samobójstw.

Z pozostałych skutków zdrowotnych ekspozycji na nadmierne i niewłaściwe sztuczne oświetlenie można wymienić jeszcze: chroniczne zmęczenie, stres, bóle głowy, niepokój, rozdrażnienie, pogorszenie nastroju, zmęczenie oczu i pogorszenie wzroku.

Wbrew pozorom sytuacja jest poważna, bo z licznych raportów wynika, że około 40% Amerykanów i 20% Europejczyków straciło możliwość widzenia nocnego nieba. Oznacza to, że dla tych osób praktycznie nigdy nie nastaje noc.

Wpływ na zwierzęta i rośliny

Nie tylko ludzie żyją na Ziemi. Niestety ich działania odciskają bardzo duży wpływ na środowisku. A więc na jakie gatunki flory i fauny wpływa sztuczne oświetlenie?

• owady nocne, a w szczególności ćmy instynktownie lecą do źródeł światła, jakimi są lampy i latarnie. Naukowcy z uniwersytetu Exeter odnotowali spadek populacji ciem. Lecąc do światła owady zapominają o żerowaniu i godach, co prowadzi do diametralnego spadku ich populacji.

• nietoperze żywią się owadami, m.in. ćmami. Zaburzenie zachowań ofiar wymusza na nietoperzach dostosowanie się lub niedożywienie. Normalnie latające ssaki są zwierzętami nocnymi. Sztuczne światło jest dla nich ersatzem dnia. Dlatego chcąc polować na ćmy wabione przez lampy, muszą przełamać instynktowne opory przed życiem za dnia. Inaczej mogą umrzeć z niedożywienia. Prowadzi to do ograniczenia występowania nietoperzy w pobliżu miast i miasteczek.

• ptaki w trakcie swoich przelotów polegają na wewnętrznym kompasie i orientują się m.in. obserwując niebo. Nadmierne sztuczne oświetlenie zaburza orientację ptaków w terenie, które myląc drogę, wlatują do miast w swoistą pułapkę. Również oświetlone wielkopowierzchniowe szklarnie położone poza miastami są w stanie wabić ptaki, którym zdarzają się kolizje z tymi konstrukcjami. Natomiast na nadmiernym oświetleniu zyskują gatunki dzienne, polujące za dnia. Mają wtedy więcej czasu na żerowanie.

• żółwie morskie w początkowej fazie życia, po wykluciu z jaj, są bardzo uzależnione od dostępu światła. Młode gady wylęgają się nocą na plaży. Żeby mieć szansę przetrwania, jak najszybciej muszą dostać się do oceanu. Normalnie kierowały się w kierunku, z którego było najjaśniej, ponieważ woda odbijała blask Księżyca i gwiazd. Dziś, kiedy przy plażach powstają kurorty, miasta i jasno oświetlone miejsca, małe żółwiki zaczynają kierować się w stronę przeciwną do oceanu, stając się tym samym łatwym łupem dla drapieżników albo ginąc w kontakcie z infrastrukturą lub z wyczerpania.

• plankton w trakcie doby wykazuje pionowe migracje, tzn. w cyklu dobowym przemieszcza się w górę i w dół toni wodnej. Bodźcem do takiego przemieszczania jest światło. Zaburzenie dostępu do światła zaburza cykl migracji. Wpływa to nie tylko na sam plankton, ale i na liczne organizmy wodne żywiące się nim.

• wzrost roślin uzależniony jest silnie od pór roku, szczególnie w naszych szerokościach geograficznych. Nie tylko temperatura otoczenia reguluje cykl życiowy roślin. Bardzo istotne znaczenie ma również długość dnia. Wraz ze zmianą czasu między wschodem a zachodem słońca, rośliny otrzymują impuls do rozpoczęcia wzrostu (wiosna) lub do jego ograniczenia i przejścia w stan spoczynku (jesień). Nieodpowiednie oświetlenie zaburza ten cykl i rośliny często rozpoczynają wzrost i wypuszczanie pąków wcześniej, co może być niebezpieczne, jeśli przyjdą jeszcze przymrozki. Podobnie sytuacja ma miejsce jesienią, kiedy roślina powinna przygotować się już na nadejście mrozów.

Powyższe przykłady nie wyczerpują listy gatunków zwierząt i roślin, na które wpływa zanieczyszczenie światłem. Dla niektórych przedstawicieli fauny i flory więcej światła jest korzystne, dla większości niestety zaburzenie odwiecznych mechanizmów i dezorientacja są zmianami na gorsze, prowadzącymi często do spadku populacji oraz gorszej kondycji.

Pozostałe skutki zanieczyszczenia światłem

Najbardziej wrażliwa na zanieczyszczenie światłem jest astronomia. Sztuczne oświetlenie utrudnia lub nawet uniemożliwia badanie nocnego nieba w wielu miejscach na Ziemi. Szczególnie problematyczna jest w tym przypadku łuna świetlna (sky glow). Zmniejszeniu ulega kontrast pomiędzy gwiazdami, a otaczającym je niebem. Dlatego coraz częściej obserwatoria astronomiczne budowane są w odległych zakątkach Ziemi, żeby zminimalizować wpływ zanieczyszczenia na badania. Poniższa grafika ilustruje, jak wygląda niebo widziane z obszaru tzw. ciemnego nieba oraz takie widziane z obszaru miejskiego.

Przykłady miejsc zanieczyszczonych światłem

Oczywistym jest, że im bardziej rozwinięty kraj, tym problem z zanieczyszczeniem światłem jest większy. Najgorzej jest w miejscach gęsto zaludnionych. A skoro obraz mówi więcej niż tysiąc słów, to poniżej zamieszczam zdjęcia obrazujące skalę problemu

Zanieczyszczenie światłem w Polsce

Jak już kilkakrotnie wcześniej wspomniałam, kompleksowe badania zagadnienia zanieczyszczenia światłem wykonał w 2023 roku Light Pollution Think Thank. Dlatego poniżej zamieszczam kilka map Polski z naniesionymi wynikami ww. pomiarów.

Pierwsza mapa dotyczy obszarów (gmin), które w 2022 roku emitowały najwięcej i najmniej światła. Jak łatwo się domyśleć, największe emisję naukowcy odnotowali w miastach i aglomeracjach oraz terenach do nich przyległych. Również większe emisje występują w zachodniej części kraju. Największe skupiska gmin emitujących najmniej światła znajdują się z kolei na wschodzie Polski.

Druga mapa prezentuje zmianę jasności nocnego nieba pomiędzy rokiem 2012 a 2022. Na większości powierzchni Polski zaobserwowano istotny wzrost radiacji lub nie odnotowano większych zmian jasności.

Ostatnia prezentowana przeze mnie mapa przedstawia klasy jasności nocnego nieba nad naszym krajem. Niestety okazuje się, że na terenie praktycznie całego kraju niebo jest w większym lub mniejszym stopniu zanieczyszczone światłem. Nie ma miejsca, w którym niebo byłoby wolne od zanieczyszczeń. Najlepiej jednak wypadają Bieszczady, gdzie niebo zanieczyszczone jest przy horyzoncie. Jednak mieli rację ci, którzy mówili, żeby rzucić wszystko i wyjechać w Bieszczady 😉

Sposoby przeciwdziałania zjawisku

Wraz z postępem technologicznym dostajemy coraz więcej narzędzi do walki i ograniczenia zjawiska zanieczyszczenia światłem. Oto co możemy zrobić, żeby odzyskać choć odrobinę nocnego nieba i zmniejszyć presję na środowisko oraz zamieszkujące je gatunki:

Oczywiście możliwości poprawy sytuacji jest więcej. Wprowadzenie niektórych może mieć większy realny efekt od innych. Ważne jest natomiast, żeby już teraz podjąć działania naprawcze.

Parki ciemnego nieba

Są to specjalne obszary wyznaczone do ochrony przed zanieczyszczeniem światłem nocnego nieba. Oprócz funkcji ochronnej, obszary te, podobnie jak inne miejsca chronione, pełnią funkcje edukacyjne. Parki pełnią trzy główne role:

• chronią niezanieczyszczone światłem zakątki naszej planety,
• rozpowszechniają wiedzę o zagrożeniach związanych z zanieczyszczeniem światłem,
• stanowią miejsce cenne dla obserwatorów nocnego nieba i astronomów.

Często zdarza się, że parki nocnego nieba znajdują się w granicach już istniejących obszarów chronionych, takich jak parki narodowe. Stanowią doskonałe miejsce schronienia dla zwierząt prowadzących nocny tryb życia.

Aktualnie najwięcej tego typu miejsc istnieje w USA i Kanadzie oraz w Europie. W 2023 roku miejsc chroniących nocne niebo było na całym świecie około 200 (obszary o przyznanym certyfikacie). W Europie takie miejsca występują w Chorwacji, Czechach, Słowacji, Francji, Niemczech, Grecji, Węgrzech, Irlandii, Holandii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii. Natomiast w Polsce mamy obecnie dwa parki nocnego nieba:

• Izerski Park Ciemnego Nieba – na pograniczu polsko-czeskim,
• Park Gwiezdnego Nieba „Bieszczady” – w połączeniu ze słowackim Parkiem Ciemnego Nieba „Połoniny”.

Co ciekawe w Polsce nie ma regulacji prawnych do tworzenia parków nocnego nieba, a te, które powstały, są wynikiem umów i porozumień instytucji państwowych z władzami gmin.

Podsumowanie

Zanim usiadłam do pisania tego artykułu i szukania źródeł, nie sądziłam, że problem zanieczyszczenia światłem jest tak poważny. Mieszkając na obszarze wiejskim (co prawda nie tak daleko od większych miast), bardzo cenię możliwość wpatrywania się nocą w niebo i obserwacji gwiazd. Jednak jako fotograf amatorsko zajmujący się astrofotografią, zauważyłam problemy w prawidłowym uchwyceniu na zdjęciu gwiazd i dużego wpływu łuny świetlnej na końcowy efekt prac.

Jestem bardzo ciekawa, jakie są Twoje przemyślenia na temat czystości świetlnej. Czy zauważyłeś negatywny wpływ zanieczyszczenia świetlnego na swoje życie? A może wręcz przeciwnie. Koniecznie daj znać w komentarzu.

Źródła:

1) Light Pollution Think Tank (2023). Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport 2023. Kotarba A.Z. (red.) Wydawnictwo Centrum Badań Kosmicznych PAN, Warszawa, www.lptt.org.pl