Mokradła to jedne z najbardziej fascynujących i różnorodnych ekosystemów na naszej planecie. Charakteryzują się wysoką wilgotnością i obecnością wody przez większą część roku, co tworzy unikalne warunki dla rozwoju roślin i zwierząt. Mokradła pełnią kluczową rolę w regulacji klimatu, magazynowaniu wody, a także jako siedliska dla wielu gatunków, w tym tych zagrożonych wyginięciem. Pomimo ich ogromnego znaczenia ekologicznego, mokradła są często niedoceniane i narażone na degradację z powodu działalności człowieka. W niniejszym odcinku przyjrzymy się bliżej, czym są mokradła, jakie mają znaczenie dla środowiska oraz jakie wyzwania stoją przed ich ochroną.
Spis treści:
- Czym są mokradła, bagna i torfowiska
- Czym są bagna i torfowiska
- Znaczenie obszarów podmokłych dla klimatu i ekosystemu
- Retencja wody, zapobieganie powodziom i suszom
- Wychwytywanie i magazynowanie dwutlenku węgla
- Schładzanie klimatu
- Bariera przeciw zanieczyszczeniom
- Mokradła = bioróżnorodność
- Jak człowiek niszczy mokradła, bagna i torfowiska?
- Inicjatywy służące ochronie mokradeł
- Konwencja Ramsarska
- Obszary Natura 2000
- Programy unijne i europejskie
- Inicjatywy lokalne
- Podsumowanie
Czym są mokradła, bagna i torfowiska
Temat dzisiejszego materiału dotyczy mokradeł, bagien i torfowisk. Na pierwszy rzut oka pojęcia te kojarzą się z terenami podmokłymi i wydają się tożsame. Nie jest to do końca prawda, ale o tym za chwilę. Jednak właściwie w tym miejscu kończy się jako taka wiedza większości ludzi o tych obszarach. Już sam problem ze zdefiniowaniem, czym są mokradła i pozostałe tereny, świadczy o tym, jak niewielką mamy o nich wiedzę i jak mało wagi do nich przykładamy. A niesłusznie, ponieważ ich rola w środowisko jest przeogromna.
Ale zacznijmy od początku – co z tą definicją? Nie ma jednej ogólnej definicja pojęcia mokradła. Najbardziej rozbudowaną i zarazem najdokładniejszą jest ta, zaakceptowana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i zawarta w Konwencji o Ochronie Obszarów Wodno-Błotnych (przeczytasz o niej w części poświęconej ochronie mokradeł). Według tej definicji mokradła to: „tereny bagien, błot i torfowisk lub zbiorniki wodne, zarówno naturalne, jak i sztuczne, stałe i okresowe, o wodach stojących lub płynących, słodkich, słonawych lub słonych (łącznie z wodami morskimi, których głębokość podczas odpływu nie przekracza 6 m)”. Gwoli wyjaśnienia: morskie czyli np. lasy namorzynowe, rafy koralowe. Widzisz więc, że pojęcie „mokradeł” jest szerokie.
W innej definicji z kolei przeczytamy, że mokradła to obszary, na których poziom wody jest bliski poziomowi gruntu. Woda może więc znajdować się pod lub nad powierzchnią tego gruntu, tworząc tym samym jeden z rodzajów mokradła.
Chciałabym w tym miejscu zrobić małą analogię do ulubionej dziedziny niejednego inżyniera – matematyki. Jeśli wyobrazisz sobie zbiór wszystkich figur, to właśnie jemu odpowiadają mokradła lub inaczej obszary wodno-błotne. Stanowią kategorię nadrzędną na pozostałymi wymienionymi w definicji terenami.
Czym są bagna i torfowiska?
Wróćmy jeszcze na chwilę do naszej matematycznej analogii. Kojarzysz z lekcji takie stwierdzenie: „Każdy kwadrat jest prostokątem, ale nie każdy prostokąt jest kwadratem.”? To stwierdzenie można z kolei odnieść do bagien i torfowisk. Otóż torfowisko (głównie to żywe, aktywne) jest bagnem, ale nie każde bagno jest torfowiskiem.
Zwykle bagno definiuje się jako obszar, na którego powierzchni znajduje się woda. Dodatkowo utrzymuje się na nim wysokie nawilgocenie i jest porośnięte przez rośliny przystosowane do bardzo dużej wilgotności. Obumierające rośliny rozkładają się i przekształcają w torf. Teren, gdzie zachodzą procesy torfotwórcze (czyli produkcja torfu), nazywamy bagnem torfowym lub torfowiskiem żywym.
Torfowiska natomiast to zgodnie z nazwą obszary, na których występuje torf. Możemy tu znaleźć zarówno żywe torfowiska, na których nieustannie trwają procesy torfotwórcze, jaki i osuszone lub zdegradowane torfowiska. W zależności od tego, na jakim etapie „dojrzałości” jest nasze torfowisko, wyróżniamy kilka jego rodzajów:
- torfowisko niskie – znajduje się w zagłębieniach terenu. Zasilane jest przez wody powierzchniowe i gruntowe, które dostarczają substancji biogennych. Charakterystyczne są tu następujące rośliny: mech torfowiec, skrzyp, kaczeniec, jaskier ostry, trzcina pospolita, tatarak, wierzba. Znajdziemy również brzozę oraz olszę czarną. Torfowisko niskie możemy określić mianem młodego;
- torfowisko przejściowe – łączy cechy i roślinność typową dla torfowiska niskiego i wysokiego. Występuje głównie na jeziorach dystroficznych, charakteryzujących się dużą zawartością kwasów humusowych, torfu albo butwiny. Obecne tam torfowce tworzą na wodzie kożuchy, pełniąc tym samym rolę budulcową. Mamy z nim do czynienia, kiedy poziom wód gruntowych zaczyna opadać. Jest etapem przejściowym między torfowiskiem niskim a wysokim;
- torfowisko wysokie – inaczej mszar lub rojst (jak ten serial z Dawidem Ogrodnikiem). Na tym etapie poziom torfu jest już na tyle wysoki, że odcina porastające rośliny od wód gruntowych. Dlatego głównym źródłem wody stają się wody opadowe. Jest ubogie w składniki odżywcze. Występujące rośliny mają małe wymagania oraz są przystosowane do wysokiego zakwaszenia. Spotkamy tu więc głównie: torfowce, rosiczki, żurawinę błotną, wrzosy. Największym zachowanym w Europie torfowiskiem wysokim są Mchy Jelniańskie (250 km2) położone w dorzeczu Dźwiny (Białoruś).
Znaczenie obszarów podmokłych dla klimatu i ekosystemu
No to definicje mamy za sobą, czas więc przejść do znaczenia mokradeł. Jak już wcześniej wspomniałam, mokradła pełnią bardzo ważną rolę w regulacji klimatu oraz ochronie lokalnych ekosystemów. Spójrzmy w jaki sposób:
Retencja wody, zapobieganie powodziom i suszom
Jedna z najbardziej kluczowych ról obszarów podmokłych polega na retencji wody. Mokradła, a w szczególności torfowiska i bagna mają niesamowitą zdolność pochłaniania i zatrzymywania wody. Jest to przede wszystkim zasługa mchów torfowców. Ich tkanki umożliwiają tym niepozornym roślinom magazynowanie wody w ilości nawet 20 razy większej niż ich własna masa. Służą do tego specjalne martwe komórki wodonośne.
Jakie to ma dla nas znaczenie? Olbrzymie. W czasie gwałtownych i sporych opadów, jakie coraz częściej nawiedzają nasz kraj oraz Europę, mokradła dzięki zdolności retencji wody mogą zapobiegać powodziom lub minimalizować ich skutki. Szacunki mówią, że 30-procentowy udział torfowisk w zlewni rzeki zredukuje falę powodziową o nawet 80%. Na budowie tzw. bagiennych stref buforowych, czyli obszarów podmokłych przylegających bezpośrednio do mokradeł, skorzysta lokalna ludność oraz rolnicy, których pola bywają zalewane.
A co w czasie suszy? Tu również na pomoc przychodzą obszary podmokłe. Dzięki zdolności magazynowania wody stają się swoistą gąbką oddającą zgromadzoną wodę okolicznym obszarom w czasie suszy. Dotyczy to szczególnie małego cyklu hydrologicznego (obieg wody między atmosferą a lądem). Olbrzymie ilości wody zgromadzone w bagnach i torfie pod wpływem temperatury parują i trafiają do atmosfery. Tam w odpowiednich warunkach temperatury i ciśnienia formują się w chmury, z których następnie pada deszcz. I to nie tylko lokalnie.
Więcej na temat wody i jej roli przeczytasz w artykule pt. Woda – cenniejsza niż złoto.
Wychwytywanie i magazynowanie dwutlenku węgla
W szkole uczą nas, że rośliny pochłaniają dwutlenek węgla. Często utożsamiamy ten proces jedynie z drzewami i lasami. Błąd. Inne ekosystemy również mają zdolność wychwytywania tego gazu cieplarnianego. Przykładowo bagna magazynują od kilkuset kilogramów węgla na hektar w ciągu roku w przypadku bagien arktycznych, do nawet dwóch ton węgla w tropikalnych lasach bagiennych.
Rośliny porastające torfowiska w trakcie swojego życia pochłaniają dwutlenek węgla z atmosfery. Obumierając zamieniają się w torf. Jest to możliwe dzięki specyficznym warunkom panującym w tych ekosystemach. Węgiel zmagazynowany w torfie nie ma szans przedostać się do atmosfery tak długo, jak tylko torf jest wysycony wodą. I tu ciekawostka. Mokradła, które stanowią raptem 3% powierzchni Ziemi, a w szczególności torfowiska, zawierają minimum 2 razy więcej węgla niż lasy. Szacuje się, że jeden hektar torfowiska zawiera średnio 1125 ton węgla.
Schładzanie klimatu
Mokradła mogą obniżać temperaturę lokalnie i globalnie na dwa sposoby. O pierwszym już trochę wspomniałam. Wiąże się on z magazynowaniem dwutlenku węgla, który jest gazem cieplarnianym. W założeniu im mniej CO2 w atmosferze, tym jest ona chłodniejsza. Natomiast drugi sposób jest lokalny i z pewnością bardziej odczuwalny na danym terenie. Otóż woda parując i przekształcając się w parę wodną, potrzebuje do tego energii. Energia pobierana jest w formie ciepła z otoczenia. Dlatego właśnie w pobliżu mokradeł, rzek i jezior odczuwalna temperatura jest niższa niż w oddaleniu od nich.
Bariera przeciw zanieczyszczeniom
W jednym z poprzednich artykułów (Bałtyk – problemy naszego morza) pisałam, jak niebezpieczne potrafią być nawozy rolnicze oraz związki azotu przedostające się do wody. W skrócie powiem tylko, że przyczyniają się one do eutrofizacji zbiorników wodnych czyli przenawożenia wód. Jednym z efektów jest wzmożony zakwit sinic, prze który coraz częściej zamyka się kąpieliska w naszym kraju. Jest jednak rozwiązanie – mokradła. Okazuje się bowiem, że obszary te potrafią działać jak swoisty filtr i zatrzymywać szkodliwe substancje przed dostaniem się do rzek i jezior. Jeśli tylko mokradło położone jest między polem a zbiornikiem wodnym (bagienna strefa buforowa), wówczas może zatrzymać część spływających wraz z wodą nawozów. Mokradła mają również zdolność oczyszczania wody z metali ciężkich.
Nie oznacza to jednak tego, że nie powinniśmy aktywnie działać ograniczając stosowanie nawozów, związków azotu i fosforu oraz ich przedostawanie się do wód.
Mokradła = bioróżnorodność
Na temat bioróżnorodności i tego, dlaczego jest on kluczowa dla stabilności życia na ziemi, pisałam w artykule pt. NRL – Czy Natura naprawdę Ratuje Ludzi? Bioróżnorodność korzystnie wpływa na stan, zdrowie i odporność ekosystemów. Im jest ona większa, tym ekosystemy lepiej reagują na zagrożenia w postaci szkodników, chorób i kataklizmów naturalnych. Na drugim biegunie stoi monokultura. Nie odnosi się ona jedynie do rolnictwa, ale również np. do gospodarki leśnej.
Z kolei mokradła są miejscem występowania unikatowych gatunków roślin i zwierząt, których próżno szukać gdziekolwiek indziej. Znajdziemy tu: rosiczki, tłustosze (rośliny mięsożerne), różne gatunki torfowców, stoplamki plamiste, lipienniki (rośliny storczykowate), wełnianki pochwowate (pionierskie rośliny torfowisk). To tylko część z gatunków roślin jakie możesz spotkać na polskich mokradłach, a o których prawdopodobnie nie słyszałeś.
Na mokradłach spotkamy również przedstawicieli rodziny bekasowatych, którzy do mistrzostwa opanowali sztukę przetrwania w tych specyficznych warunkach. Torfowiska to również obszar występowania rzadkich gatunków ważek: żagnicy torfowcowej, iglicy małej, zalotki większej. Wszystkie one są objęte ochroną.
Jak człowiek niszczy mokradła, bagna i torfowiska?
Przed wiekami mokradła zajmowały znaczne obszary naszego kontynentu. Jednak ekspansja człowieka i jego coraz bardziej rabunkowa gospodarka doprowadziły do znacznego spadku ich powierzchni. Naturalne mokradła przekształcano w pastwiska i grunty orne, sztucznie meliorowano w celu osuszenia oraz wydobywano torf. Torf z racji dużej zawartości węgla był wykorzystywany do ogrzewania domów, produkcji energii elektrycznej (takie elektrownie spotkamy choćby w Irlandii, Rosji, Kanadzie i Finlandii) lub jako ściółka. Żeby wydobyć torf, niezbędne jest osuszenie danego terenu. Działanie takie prowadzi jednak do uwolnienia zmagazynowanego w surowcu dwutlenku węgla. Gaz taki jest zaliczany do antropogenicznego CO2 (pochodzenia ludzkiego).
Podobnie ziemia, którą kupujemy w sklepach ogrodniczych. Być może nie wiedziałeś, że tak naprawdę nie jest to zwykła ziemia, a odkwaszony torf. Każdy taki zakupiony worek wpływa na kondycję naszych mokradeł.
Od początku XXI w. tracimy globalnie średnio 1,6 % mokradeł rocznie. Już teraz zajmują one około 3% powierzchni Ziemi. W Polsce ten współczynnik wynosi około 4%, co nie zmienia faktu, że tracimy nasze mokradła w szybkim tempie. Wiele mówi się obecnie o konieczności walki ze zmianami klimatu oraz zapobieganiu ich skutkom. Pewne jest jednak to, że bez inwestycji w mokradła nie wygramy tej walki.
Inicjatywy służące ochronie mokradeł
Wraz z rozwojem rolnictwa i nadwyżkami żywnościowymi, pod koniec XX w. zmniejszyła się nieco presja na wykorzystywanie mokradeł. Jednak nie do końca. Wciąż jest wiele do uratowania i odbudowy. Poniżej podaję listę projektów i działań, które zostały wdrożone, by ratować mokradła.
Konwencja Ramsarska
Nazwa może wydawać się nieco zawiła do wymówienia. Lecz o dziwo słowo „Ramsar” nie stanowi skrótu z jakiegoś skomplikowanego łamańca językowego, a jest nazwą miejscowości. Tak, Ramsar znajduje się w Iranie i to właśnie tam w 1971 roku odbyła się konferencja, na której podpisano tytułową konwencję. Pełna jej nazwa to: „Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego.”. Te obszary wodno-błotne, o których czytamy w nazwie, to aż 40 różnych rodzajów terenów, m.in.: bagna, torfowiska, zbiorniki wodne – naturalne i sztuczne, wody stojące i płynące, o różnym stopniu zasolenia, a nawet pola ryżowe.
Kluczowymi filarami Konwencji, których muszą przestrzegać sygnatariusze, są:
- praca na rzecz świadomego i mądrego wykorzystania terenów podmokłych leżących w danym kraju,
- wskazać obszary wodno-błotne o międzynarodowym znaczeniu do wpisania na tzw. Listę Ramsarską, a następnie prawidłowo nimi zarządzać,
- podjąć współpracę międzynarodową z sąsiednimi krajami, na których leżą graniczne obszary wodno-błotne.
W Polsce jednostką odpowiedzialną za wdrożenie założeń Konwencji w życie jest Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Obecnie w naszym kraju mamy ponad 153 tys. ha terenów, leżących na 19 obszarach, wpisanych na listę Konwencji Ramsarskiej. Dokładną lokalizację i nazwę tych obszarów znajdziesz na poniższej mapce.
Obszary Natura 2000
Program Natura 2000 ma na celu ochronę gatunków zwierząt i roślin oraz siedlisk przez nie zajmowanych. Na mokradłach, jak już wspominałam, występują unikatowe gatunki fauny i flory. Stąd też często tereny takie zdobywają status obszarów ochrony (nie chronionych) na mocy Dyrektywy Siedliskowej lub Dyrektywy Ptasiej. W Polsce mamy około 1000 ostoi Natura 2000 i niemal we wszystkich z nich znajdują się (w większej lub mniejszej części) mokradła. Wymienić możemy choćby: Bagna Izbickie (w otulinie Słowińskiego Parku Narodowego), Biała Tarnowska (w Karpatach), Dolina Wełny (Wielkopolska), Dolina Noteci, Ostoja Warmińska. Także na wodach morskich wyznaczane są obszary Natura 2000. W Polsce mamy ich 16.
Programy unijne i europejskie
Komisja Europejska prowadzi program LIFE służący inwestycji w zielone projekty związane m.in. z odbudową mokradeł i torfowisk. W ramach programu dostępne są dwa obszary, w ramach których przyjmowane są projekty: Środowisko oraz Klimat. To m.in. z tego programu dofinansowano w 2017 r. odbudowę irlandzkich torfowisk o łącznej powierzchni 3000 ha. W Polsce za program i przyjmowanie w jego ramach wniosków odpowiada Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Ochrona obszarów wodno-błotnych możliwa jest również dzięki pozarządowym funduszom norweskim i programowi klimatycznemu EOG – Program Środowisko, Energia i Zmiany Klimatu.
Inicjatywy lokalne
Ochrona i odnowa mokradeł jest szczególnie istotna w ujęciu lokalnym. Dlatego tak ważne jest, podejmowanie odpowiednich działań przez inicjatywy niekoniecznie ogólnokrajowe. Przykładem takiego działania są inicjatywy typu:
- Odtwarzanie mokradeł – projekt realizowany przez Fundację Zielonej Doliny Odry i Warty,
- kampania edukacyjna „Las pełną gąbką” – inicjatywa Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu,
- projekt Karpaty Łączą – ochrona Torfowisk Orawsko-Nowotarskich – realizowany przez UNEP/GRID-Warszawa,
- kampania: Ekopokolenia. Mokradła =woda, życie, klimat – działania edukacyjne kierowane przez Fundację Ziemia i Ludzie.
Jednym z działań prowadzonych przez leśników z RDLP w Poznaniu jest odtworzenie mokradeł i wilgotnych siedlisk na południu Wielkopolski. Dokładniej na temat przywrócenia 400 ha mokradeł na terenie m.in. Nadleśnictwa Antonin przeczytasz w artykule Zielonego Onetu: Walka o wodę trwa. [link]
Podsumowanie
Przede wszystkim nie szkodzić. Biorąc sobie do serca maksymę przyszłych lekarzy, staraj się nie zagrażać mokradłom. W jaki sposób? Przede wszystkim zdobywając wiedzę o nich. Poniżej zamieszczam kilka linków, pod którymi znajdziesz mnóstwo wiedzy:
- Projekt Mokradła:
- Ministerstwo Klimatu i Środowiska:
- Główny Inspektorat Ochrony Środowiska:
- WWF Polska:
I zapamiętaj – co roku 2 lutego (w dzień podpisania Konwencji Ramsarskiej) obchodzimy Międzynarodowy Dzień Mokradeł.